Korleis kan lærarar, tilsette i landbruksdepartementet, dommarar, og journalistar bli arresterte etter eit mislykka militærkupp? Er det nokon som trur at dei hadde noko med kuppet å gjere?
Dei færraste utanfor Tyrkia hadde nok høyrd om Fethullah Gülen, eller røyrsla som bruker hans namn, før kuppforsøket 15. juli. Det virker svært sannsynleg at mange Gülen-lojale var med på kuppforsøket. Det er òg sannsynleg at andre folk enn berre Gülenistar deltok, folk som hadde havna i unåde hjå Erdoğan. Det er foreløpig ikkje presentert bevis på at Gülen var involvert sjølv, men som Dani Rodik skriv, så er det tvilsamt at han ikkje på eit eller anna nivå, var involvert.
Mitt inntrykk er at det har vore ein underrapportering av brutaliteten som kuppmakarane viste. Det får reaksjonane i ettertid til å virke meir uproporsjonale enn det dei faktisk er. Kuppnatta var intens, og kuppmakarane sine jagarfly braut lydmuren eit titals gonger i løpet av natta. Det høyrdes ut som eksplosjonar. I Ankara vart parlamentet bomba, og fleire stader vart folk skutt på open gate:
«Ingen kompromiss, ingen nøling. Knus dei, brenn dei, ingen kompromiss.» Samtalane mellom kuppleiarane viste ein skremmande mangel på tilbakehald til drap på sivile.
Mange portretterer kuppforsøket som amatørmessig, til tross for at dei var svært nære ved å lukkast. Noko av forklaringane på at kuppet feila var at planane vart lekka, slik at kuppet vart framskynda mange timar. Kuppet kom overraskande på alle som har fulgt Tyrkia tett, men tidspunktet var neppe tilfeldig. Fleire av dei som var involverte skulle visstnok miste jobben i ei omorganisering allereie i august.
I amerikansk eksil
Kven er eigentleg Gülen, og kva er det med denne røyrsla hans? Fethullah Gülen bur i eit sjølvpålagt eksil i USA, og det pågår no eit arbeid for å få imamen utlevert. Han reiste i eksil året etter Erdoğan vart arrestert for å lese eit islamsk dikt offentleg, nemlig i 1999. Gülens frykt for å bli arrestert var ikkje ubegrunna. Like etter at han reiste til USA kom det nemlig fram at han hadde oppfordra følgjarar i statsapparatet om å transformere staten til å bli meir islamvenleg, og for å gjenoppbygge nasjonen. Oppfordringa hans var å «vente til tida var riktig». Gülen har sagt at dette er tatt fullstendig ut av kontekst. I dag blir det svært flittig brukt av medier for å knytte Gülen til kuppet.
Sjølv har eg fulgt røyrsla i omlag tre år, og blitt gradvis meir skeptisk til måten dei opererer på.
I byrjinga virka alt fint, og på overflaten ser det svært bra ut. Dei driv skular i omlag 180 land, og har store investeringar innanfor medie-, finans-, og helsesektoren. I tillegg driv dei utstrakt veldedighetsarbeid. Teologien er svært moderat, og den er pasifistisk. Gülen preikar om dialog og fred mellom ulike religiøse grupper og mellom ulike kulturar.
Det er likevel teikn på at ikkje alt er så moderat som fasaden kan virke som. Mustafa Akyol, som tidlegare har avfeidd infiltrasjonsanklager mot Gülenistar som ville konspirasjonar, seier at Gülen vert sett på som ein slags Messias av følgjarane sine. Det har òg blitt tydelegare at røyrsla han har gitt namnet sitt til òg har ekstremt mange lojale følgjarar i statsapparatet, slik sitatet frå 1999 peikar på. Det har fått store konsekvensar tidlegare.
Frå 2002 til 2011 var regjeringspartiet AKP og Gülen-røyrsla svært tett. Begge har islamistiske røtter, og begge frykta «den djupe staten» som når som helst kunne finne på å ta tilbake styringa, med militær makt. Med dette meinte dei folk i militæret, byråkratiet, og rettsvesenet som var lojale til tidlegare regjeringar, som når som helst kunne finne på å ta tilbake styringa, med militær makt. AKP var eit nystarta parti, født i splittinga av eit parti staten hadde stengt ned. Dei hadde ikkje mange folk.
For å gjere noko med denne djupe staten, som var ein høgst reell trussel mot den demokratisk valgte regjeringa, begynte Gülen-lojale å straume inn i posisjonar i rettsvesenet, militæret, politiet, etterretninga, byråkratiet, og i skuleverket. Dette var ikkje eit nytt fenomen; Gülenistar har gjort dette sidan 80-talet, men det aksellererte under AKP.
Overvåking og manipulering
For å sikre seg avansement, så har Gülen-nettverket benytta seg av kvarandre sine ressursar.
Det har blitt brukt overvåking av ikkje-Gülenistar, eksamenar har blitt lekka slik at Gülen-lojale skulle gjere det best, og ein har òg fått meir og meir innflytelse i sjølve personalavdelingane. Når ein skal forstå oppgjeret etter kuppforsøket, så må ein òg ha med seg at regjeringa no vil kvitte seg med alle som tilhøyrer røyrsla. Dei veit at alle ikkje var med på kuppet, men dei meiner at sjølve nettverket er ein fare.
To store rettsoppgjer definerte forholdet mellom Gülen og AKP, nemlig «Sledgehammer» og Ergenekon. Begge oppgjera retta seg mot «den djupe staten» på ein eller annan måte, og svært mange vart fjerna frå toppstillingar i blant anna militæret. Med Gülenistar i påtalemakta og på dommarbenken var ikkje det så vanskeleg. Dei seinare åra har AKP distansert seg frå desse rettsoppgjera, og mykje tyder på at det heile var basert på fabrikerte bevis.
Desse rettssakene styrka Gülenistane. Ifølge Sedat Ergin i Hürriyet, bestod kuppleiinga av svært mange av dei som avanserte grunna desse prosessane. Forholdet mellom AKP og Gülen vart vanskelegare etter 2011, og dei var ueinige om forholdet til Israel, om Gaza-konvoiane, om Gezi Park-demonstrasjonane.
Det sprakk fullstendig i desember 2013, grunna ein stor korrupsjonsskandale som vart rulla opp. Ein banksjef vart arrestert med fleire millionar dollar lagra i skoesker i huset sitt, og fleire regjeringsmedlemmer vart involvert, samt Erdoğan sin son, Bilal.
Ein av dei mistenkte hovudmenna bak korrupsjonen, iranske Reza Zarrab, gjorde at saka fekk ein internasjonal dimensjon. Det vart skulda at han og hans forretningspartnarar, som hadde god kontakt med tyrkiske styresmakter, braut sanksjonsvilkåra mot Iran. No sit han fengsla i USA, mistenkt for blant anna kvitvasking av pengar. Erdoğan avfeidde det heile som eit komplott, iscenesatt av Gülen. Bevisa var fabrikerte, sa han, og politifolka som hadde gått til aksjon var medlemmar av ein parallell stat. Då var krigen igang.
Dra ein parallell til Noreg. Viss statsapparatet vårt hadde bestått av til dømes tusenvis av frimurarar, og dei hadde assistert kvarandre, avansert, og til slutt forsøkt å overta makta med militære verkemiddel, ved å bombe Stortinget, ved å drepe sivile på Karl Johan. Det hadde blitt eit stort rettsoppgjer i Noreg òg. Heilt sikkert.
Utfordringa til Tyrkia er å gjere det innanfor rettsstatens rammer, og at grunnleggande rettigheiter ikkje vert brutt. Det ser ikkje ut som det skjer, dessverre. Sjølve oppgjeret, derimot, er legitimt. Både dei som leia kuppet og dette utanomparlamentariske nettverket er ein trussel mot det tyrkiske demokratiet.
Dette bildet er fra ett av mange videoklipp som viser tortur eller ydmykende behandling av soldater som skal ha vært med på kuppforsøket.
Parallellt statsapparat
Det er heller ikkje slik at oppgjeret byrja 16. juli. Det har pågått i to og eit halvt år. Heilt sidan desember 2013.
Kampen mot det Erdoğan har omtalt som «parallellstaten» førte til at tusenvis mista jobben eller vart omplassert. Før kuppet. Overtakinga av avisa Zaman i mars handla om akkurat det same, om denne maktkampen.
Slike hendingar bør absolutt ikkje skje i demokratiske statar, og det burde vore mogleg å gå etter Gülen-nettverket i statsapparatet utan å samtidig gå mot Gülen-tilknytta medier. Den nye anti-terrorlova inkluderer dessverre journalistikk i terrorbegrepet, og har vore kime for stor konflikt med EU dei siste månadane. Det er denne lova som har stoppa visumfridomen Tyrkia hadde forhandla seg fram til.
Det skal seiast at Zaman ikkje akkurat er pressefridomen si fremste forsvarar, utan at det legitimerer noko som helst. Dei har tidlegare jubla over at andre journalistar har blitt fengsla, som til dømes frå kurdiske DİHA.
Den nevnte Ergenekon-rettssaka handla òg om ei svært kontroversiell bokutgivelse. Ahmet Şık si bok «Imamen sin armé» kom med påstandar som etter kvart fleire og fleire trur på, nemlig at Gülen-røyrsla lenge har infiltrert statsapparatet. Dette bokprosjektet omtalte Zaman som eit terrorplott.
AKP har vore fast bestemt på å fjerne Gülenistar frå statsapparatet sidan desember 2013. Det er ikkje som om han er åleine om det. Alle dei fire partia i parlamentet har kritisert Gülen-røyrsla, og nasjonen står rimeleg samla, på akkurat dette punktet. CHP og MHP, dei to opposisjonspartia som no har fått ein svært god relasjon til AKP og Erdoğan, har åtvara mot Gülen lenge.
Mange tusen tok til gatene for å demonstrere til støtte for Erdogan etter kuppforsøket. (Foto: Maurice Flesier / CC)
President Erdoğan har omtalt kuppmakarane som eit virus, som må utryddast. Det er velkjent retorikk. Etter kuppet i 1980, der 650.000 menneske vart arresterte, 500 vart dømt til døden, og nær 1,7 millionar menneske vart frådømt statsborgarskapet sitt, skreiv Gülen eit innlegg der han hylla kuppet. Kuppet var nødvendig for å kvitte seg med viruset som hadde infisert myndigheitene, skreiv han.
Etter å ha fulgt kuppforsøket på nært hald, og så fulgt med på korleis mange utanfor Tyrkia reagerer på både kuppet og oppgjeret, så er det freistande å fremje ein teori: Svært få hadde høyrd om Gülen før fredag 15. juli, medan svært mange hadde gjort seg opp ei klar, negativ meining om Erdoğan og tyrkiske styresmakter. Dette førte til ein slags sympati for det ukjente, og manglande kunnskaper vart brukt for å analysere situasjonen til å handle mest om korleis dette eigentleg berre handla om Erdoğan si makt.
Det er ei slags ignoransedriven analyse, som me ikkje er tjent med.
// Morten Myksvoll analyserer Tyrkia og Midtøsten for Filter Nyheter som frittstående skribent. Han er i det daglige leder for interesseorganisasjonen Forum Nye Bergensbanen, men pleier en utstrakt interesse for utenrikspolitikk generelt og tyrkiske forhold spesielt. Myksvoll er medlem av Høyre, etter å ha vært Frp-politiker i Bergen fram til 2015, da han meldte seg ut av partiet i protest.
